Tekst je objavljen u 66. broju magazina Liceulice (oktobar 2020. godine)
Jedan od najvećih problema sa kojima se suočavaju stanovnici neformalnih kolektivnih centara – samim tim što nemaju formalno stambeno rešenje, odnosno, zvaničnu adresu – jeste prijava prebivališta, koja je preduslov za pristup drugim garantovanim pravima. Ako ne možete da prijavite prebivalište, onda ne možete da dobijete ličnu kartu, a bez nje se ne možete lečiti, legalno zaposliti, kvalifikovati za socijalnu pomoć, pa čak ni koristiti usluge narodne kuhinje. Čitavih 85% ispitanika nema prebivalište niti boravište na stvarnoj adresi stanovanja, a jedna četvrtina njih ima prebivalište na adresi centra za socijalni rad, i to su stanovnici neformalnih romskih naselja. U njima najmanje jedan član domaćinstva ne poseduje legitimaciju interno raseljenog lica, koja im je potrebna za lakši pristup zdravstvenoj zaštiti i zbog jednostavnije procedure promene ili prijave prebivališta.
Već dugo se ne rešavaju stambene potrebe najugroženijih interno raseljenih lica (IRL). Ispitanici su u proseku već 18 godina u neformalnim kolektivnim centrima (NKC), od kojih dve trećine čine adaptirani prostori koji uopšte nisu namenjenu stanovanju. U njima polovina stambenog prostora nije izgrađena od čvrstih materijala, dok u domaćinstvima u neformalnim romskim naseljima uopšte nema objekata izgrađenih od čvrstih materijala. Stanovnici neformalnih romskih naselja Čukarička šuma, Fekovića brdo i OMV pumpa žive u objektima izgrađenim od drveta, lima, najlona, tepiha, kartona, dasaka. Otud i nazivi kao što je karton city – iznuđena stambena rešenja su prepoznatljiva po ovim materijalima i improvizaciji. Pored toga, ovi prostori nisu adekvatne veličine u odnosu na potrebe. Čak dve trećine interno raseljenih domaćinstava smešteno je u stambenom prostoru manjem od 30 kvadrata, dok je u opštoj populaciji u takvoj situaciji 7% domaćinstava. Pri tom čak 80% stanovnika ovih centara kaže da živi u stalnom strahu od prinudnih iseljenja.
Neformalna naselja po definiciji nemaju ni osnovnu infrastrukturu, zbog čega je njihovim stanovnicima pristup elementarnim potrebama znatno otežan. Često su nazivana nehigijenskim, čak i u Nacionalnoj strategiji za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica. Ovakva stigmatizacija zamagljuje činjenicu da je bez pristupa vodi, sanitaciji i električnoj energiji održavanje bazične higijene vrlo teško. Skoro polovina ovih domaćinstava nema pristup električnoj energiji (naspram 0,1% domaćinstava u opštoj populaciji), kao ni vodi za piće (u opštoj populaciji taj procenat je 4,8%). U otprilike isto toliko domaćinstava ljudi žive bez kupatila i kanalizacije, a čak 37% nema pristup ničemu od navedenog. Situacija je posebno alarmantna u romskim neformalnim naseljima, gde nijedno domaćinstvo nema pristup svim ovim instalacijama, a čitava naselja nijednoj od njih. Pokušajte da zamislite kako je bilo ljudima koji žive tamo bez vode tokom vanrednog stanja kad se dešavalo da policijski čas traje ceo vikend.
U odnosu na opštu populaciju, stanovnici neformalnih kolektivnih centara izuzetno su siromašni. Pravo na novčanu pomoć ostvaruje mnogo veći broj domaćinstava nego što je slučaj kod ostatka stanovništva, a pravo na dečji dodatak više od četvrtine. Svako peto domaćinstvo se hrani u narodnim kuhinjama, a kod interno raseljenih Roma ova praksa je čak pet puta učestalija. U neformalnim romskim naseljima 77% domaćinstava prima socijalnu pomoć, a u drugim kolektivnim centrima samo 12% domaćinstava.
Kada se uzmu u obzir ovako teški uslovi života, nije neobično što stanovnici neformalnih kolektivnih centara imaju mnogo problema sa zdravljem. U polovini domaćinstava bar jedan član ima tešku ili hroničnu bolest ili invaliditet. Najčešće su u pitanju dijabetes i astma, a mnogo ljudi boluje i od raka. U romskoj populaciji je i inače veći procenat osoba koje nemaju zdravstveno osiguranje, a situacija je još gora kod interno raseljenih Roma. Ključni razlog za neposedovanje zdravstvene knjižice predstavljaju teškoće u vezi s prijavom prebivališta i pribavljanjem drugih dokumenata.
Izuzetno nepovoljna materijalna situacija se odražava i na obrazovanje najmlađih članova domaćinstava. Podaci pokazuju da manje dece pohađa osnovnu školu nego što je slučaj u opštoj populaciji. Od ukupnog broja anketiranih domaćinstava u kojima ima dece školskog uzrasta, kod 13% njih bar jedno dete ne pohađa osnovnu školu, a kod romske dece je taj procenat čak 21%. U više od polovine domaćinstava u kojima ima dece vrtićkog i predškolskog uzrasta, nijedno dete ne ide u vrtić niti pohađa predškolski program, za razliku od samo 2% dece u opštoj populaciji. Svi ovi podaci svedoče o velikom jazu u odnosu na ostatak društva. Ispitanici uglavnom navode siromaštvo kao razlog nepohađanja škole i pripremnog predškolskog programa.
Iako situacija nije zavidna ni u opštoj populaciji, gde prosečan prihod po članu domaćinstva iznosi oko 24.000 dinara mesečno, u neformalnim kolektivnim centrima je još gora. Polovina domaćinstava obuhvaćenih istraživanjem mesečno raspolaže sa 8.000 dinara po članu domaćinstva, s tim što i tu postoje razlike: kod raseljenih koji nisu Romi iznos je oko 13.000 dinara, a kod Roma tek 5.000 dinara. Naknadu za lica sa Kosova i dalje primaju članovi svakog desetog domaćinstva. Da je neophodno unaprediti pristup zapošljavanju i radnim mestima za stanovnice i stanovnike ovih centara, pokazuje podatak da je u 22% domaćinstava bar jedan član nezaposlen i ne radi, dok u 42% ima članova na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje kojima nikad nije ponuđen posao. Stanovnici NKC često su angažovani u neformalnoj ekonomiji, odnosno rade „na crno”, s tim što postoji jasna podela u pogledu delatnosti: sakupljanje sekundarnih sirovina je „rezervisano” za Rome.
Evidentno je da su ljudi koji žive u neformalnim kolektivnim centrima u znatno nepovoljnijem položaju u odnosu na opštu populaciju, pri čemu postoji dodatni jaz i među njima – žitelji neformalnih romskih naselja su u još težoj situaciji od ostalih. Ono što je potrebno jesu održiva i inkluzivna rešenja, a ne dalja marginalizacija i izmeštanja, kontinuirana podrška umesto jednokratnih solucija.
Autorka teksta: Marijana Mitrović
Fotografija: Ivana Aćimović