Tekst je objavljen u 71. broju magazina Liceulice (april 2021. godine)
Međunarodni dan borbe protiv rasizma obeležavamo 21. marta još od 1966. godine. Generalna skupština Ujedinjenih nacija izabrala je ovaj dan jer se šest godina ranije dogodio šarpvilski masakr kada su, u istoimenom južnoafričkom gradu, pripadnici policije ubili šezdeset devet, a ranili sto osamdeset ljudi tokom protesta protiv politike aparthejda i zakona kojima je formalizovana segregacija svih stanovnika te zemlje koji nisu bele boje kože. Naravno, počinioci tog dela nisu odgovarali pred zakonom, a aparthejd je nastavio da buja u Južnoj Africi sve do devedesetih godina, a tek je 1998. godine Komisija za istinu i pomirenje Južne Afrike utvrdila da su događaji tog dana predstavljali gruba kršenja ljudskih prava.
Pored pitanja kako je došlo do toga da obeležavamo ovaj dan, možda bi trebalo reći i protiv čega se tačno „borimo” na ovaj dan. Naime, Komitet za eliminisanje rasne diskriminacije definiše rasnu diskriminaciju na sledeći način: „Bilo koja vrsta razlikovanja, isključenja, ograničavanja ili preferencijalnog postupanja koje se zasniva na rasi, boji kože, nasleđu ili nacionalnom ili etničkom poreklu čija je svrha ili efekat poništavanje ili narušavanje prepoznavanja, uživanja ili ostvarivanja ljudskih prava i osnovnih sloboda u političkom, ekonomskom, socijalnom, kulturnom ili bilo kom drugom aspektu javnog života”.
Sad kada smo pokrili te osnovne odrednice, možemo da se vratimo malo na naše prostore. Pitanje rasne netrpeljivosti i rasne diskriminacije je svakako aktuelno i bitno i u našoj zemlji. Nije neophodno pogledati izveštaje različitih tela, kao što su već pomenuti Komitet, koji ciklusima unazad jasno ukazuje na elemente rasne diskriminacije u Srbiji, ili Savet Evrope, čiji godišnji izveštaji već postaju repetitivni u pogledu diskriminacije Romkinja i Roma, da bismo zaključili da su pripadnici romske nacionalne manjine u Srbiji često izloženi raznim oblicima diskriminacije, te da su najčešće u nepovoljnijem položaju od većine stanovništva Srbije.
Nedavno objavljenim rezultatima istraživanja Tima za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije i Tima za ljudska prava UN u Srbiji o podstandardnim (mi ćemo ih zvati neformalnim) romskim naseljima mapirana su sedamsto dva takva naselja, a u njima živi 167.975 Romkinja i Roma. Oko pedeset pet procenata tih ljudi uopšte nemaju ili imaju neregularan pristup kanalizaciji, dvadeset posto čistoj vodi, a četrnaest posto struji. Čak osam procenata ove populacije nemaju ili imaju neregularan pristup svim ovim uslugama. Ako bi se uzele nezvanične procene po kojima oko 600.000 Romkinja i Roma živi u Srbiji, jasno je da nesrazmerno veliki procenat pripadnica i pripadnika ove nacionalne manjine živi u uslovima koji ne mogu da se smatraju dostojanstvenim. A, ako bi se uzeli podaci iz popisa 2011. godine, ispostavilo bi se da 114% (!) svih Romkinja i Roma u Srbiji žive u neformalnim naseljima, tako da podatke iz popisa možemo zanemariti.
Naselja su najčešće segregirana, tj. odvojena od ostatka populacije, a kada se sprovode raseljavanja iz neformalnih naselja u druge vidove smeštaja, to je često na lokacijama koje su udaljene od zdravstvenih ustanova, javnih kuhinja, škola, te centara koji omogućuju pristup radu i često ne zadovoljavaju sve komponente prava na adekvatno stanovanje. Pripadnice i pripadnici ove nacionalne manjine se dodatno segregišu takvim neadekvatnim stambenim rešenjima.
Mnogo romske dece je diskriminisano u obrazovanju. Broj romske dece koja pohađaju takozvane specijalne škole apsolutno je disproporcionalan opštoj demografskoj slici Srbije, a pored toga postoje i razni drugi primeri segregacije u obrazovanju, gde pojedine škole pohađaju samo romska deca, te da u određenim školama postoje izdvojena odeljenja kojim se romska deca odvajaju od neromske. Iako postoje brojni slučajevi pred Evropskim sudom za ljudska prava u kojima je Sud utvrdio da je ovakav tretman diskriminatoran i da predstavlja jasno kršenje Evropske konvencije o ljudskim pravima – kao u slučaju DH i drugi protiv Češke u kom je upisivanje disproporcionalno većeg broja romske dece u specijalne škole označeno kao diskriminacija, ili razdvajanje romske dece od neromske dece po školama kao u slučaju Lavidia i drugi protiv Grčke, ili pak po odeljenjima kao u slučaju Oršuš i drugi protiv Hrvatske – ovakva diskriminacija u obrazovanju u Srbiji je dugo već aktuelna, a po naporima koji se ulažu da se to promeni izgleda da ćemo i u narednim godinama i dalje pričati o njoj.
Epidemija virusa COVID-19 doprinela je dodatnoj diskriminaciji romske dece u ostvarivanju prava na obrazovanje. Jasno je da se zatvaranje škola posebno negativno odrazilo na obrazovanje najugroženije dece, tj. da su mere koje su uvedene kako bi se uspostavila nastava na daljinu bile takve da su zanemarile njihove potrebe i mogućnosti. Kako bi deca iz neformalnih romskih naselja koja žive u domaćinstvima koja nemaju pristup ili imaju neregularan pristup struji mogla da pohađaju onlajn nastavu ili da prate nastavu na televiziji? Svakako, pored samog priključka na struju, treba imati i taj televizor ili pak kompjuter. U pomenutoj analizi mapirano je preko 24.000 stanovnika naselja koji nemaju pristup struji – među njima je i mnogo dece – ali ona svakako nije sveobuhvatna. Činjenica da ova mera izuzetno disproporcionalno utiče na romsku decu čini ovo jednim od jasnijih primera diskriminacije.
Na kraju, ni Međunarodni dan borbe protiv rasizma ne treba zaboraviti. Međutim, postoje i drugi dani. Naša država prečesto propušta da preduzme korake kojima bi zaštitila Romkinje i Rome od ultradesničarskih grupa koje im, primera radi, kradu životinje i usput ih maltretiraju (mada Krivični zakonik ima i druge formulacije za to što oni rade) koristeći govor mržnje kada u javnosti pričaju o ovoj nacionalnoj manjini. Imajući u vidu taj nedostatak zaštite nije ni čudo što mnogi ne nalaze za shodno da se izraze kao pripadnice i pripadnici romske nacionalne manjine na popisu, odakle i tolika diskrepancija u statistikama i procenama. Prošle godine smo, takođe, imali priliku da vidimo kako nacionalisti patroliraju ulicama Beograda i drugih gradova i maltretiraju i „prevaspitavaju” izbeglice i migrante, ugrožavajući njihovu bezbednost i dobro stanje, i izlažući ih retraumatizaciji nakon velikih muka kroz koje su već prošli u potrazi za boljim životom, a sve to bez adekvatne reakcije nadležnih organa.
Ova tema je, zapravo, neiscrpna i ne može da se obuhvati samo jednim tekstom. Nismo se ni dotakli institucionalnog rasizma i diskriminacije, mada bi taj tekst zahtevao mnogo više prostora. Solidarnost određenog broja ljudi u stremljenju da se problemi rasizma reše svakako postoji, ali je neophodno da se sama država aktivnije posveti iskorenjivanju rasne diskriminacije, kako u društvu tako u institucijama. Ako se to ne desi, teško da ćemo nekih sledećih godina pričati o napretku, a ne o regresiji u pogledu rasizma i rasne diskriminacije.
Autor teksta: Vlada Šahović